Graj sambę! Część 3: Bateria

W tej serii pójdziemy dalej i przyjrzymy się głębiej tradycyjnym brazylijskim rytmom oraz poznamy bogactwo instrumentów perkusyjnych.

CZĘŚĆ 3: BATERIA

Bateria to portugalska nazwa orkiestry perkusyjnej, serca brazylijskich szkół samby. Każda bateria ma swój własny charakter, jednak istnieje grupa instrumentów, wspólna dla większości szkół. Są to: surdo, repinique, caixa, chocalho, cuíca, tamborim i agogô. Dziś poznamy podstawowe techniki gry na tych instrumentach!

SURDO

Jest to bęben basowy o postaci aluminiowego walca o wysokości 40-60 cm, ze skórzaną membraną, naciągniętą po obu stronach. W każdym zespole znajdziemy trzy rodzaje surdo, różniące się rozmiarem membrany, strojem oraz funkcją w zespole.

1. Surdo de primeira / marcação
Pierwsze surdo jest instrumentem o największej średnicy membrany – 22-28 cali i najniższym dźwięku. Jego zadaniem jest podkreślanie podstawowego pulsu samby, który wypada zawsze na 2.

2. Surdo de segunda / resposta
Drugie surdo to średniej wielkości instrument, o średnicy membrany 20-22 cali. Strojony jest o kwartę lub kwintę wyżej niż primeira. Jego zadaniem jest „odpowiadanie” pierwszemu surdo – tak, aby uzyskać balans w sekcji bębnów basowych. Zawsze gra na 1.

3. Surdo de terceira / cortador
Trzecie surdo, o średnicy 18-20 cali, strojone jest na ogół oktawę wyżej niż surdo pierwsze. Gra rozmaite wariacje, urozmaicając brzmienie sekcji basowej i wnosząc do niej charakterystyczny dla samby swing.

Znajdziemy wyjątki od wyżej opisanych zasad. Najłatwiej usłyszeć je w dwóch przypadkach. Bateria szkoły Mocidade Independente de Padre Miguel używa odwrotnego strojenia – surdo de primeira brzmi wyżej niż segunda. Bateria Surdo Um ze szkoły Mangueira w ogóle nie używa surdo de segunda, a zamiast surdo de terceira używane jest mniejsze surdo mór.

Niezależnie od rodzaju, technika gry jest taka sama. Bęben zawieszony jest na pasie zakładanym przez ramię (fot. 1a).

Dźwięk wydobywa się uderzając w środek membrany pałką z miękką główką (nuty – B, fot. 1b).

Pałka trzymana jest w prawej ręce. Lewa ręka jest używana do tłumienia membrany (nuty – A, fot. 1c).

W przypadku gęstych figur, granych na surdo de terceira, popularne jest używanie dwóch pałek lub otwartego dźwięku wydobywanego lewą dłonią.

Na tym instrumencie używane jest także uderzenie zamknięte – uderzamy pałką w membranę, którą tłumi lewa dłoń (nuty – C, fot. 1d).

W pierwszym przykładzie nutowym widzimy najbardziej typowy rytm sekcji surdo. W drugim zapisany jest rytm, grany przez surdo szkoły Mangueira.

REPINIQUE / REPIQUE

Instrument wygląda jak malutkie surdo. Tu używane są nylonowe membrany o rozmiarze 12 cali, które naciągamy bardzo mocno. Wysokość korpusu to przeważnie 27-30 cm. Repinique wspiera sekcję surdo w podtrzymywaniu rytmu. Oprócz tego w każdej baterii kilku najlepszych repiqueros gra zawołania w aranżacjach typu „pytanie-odpowiedź”.

Instrument zawieszamy na pasie, gramy drewnianą pałką trzymaną w prawej ręce oraz lewą dłonią (fot. 2a).

Do podstawowego rytmu używamy czterech rodzajów uderzeń:

1. otwarte uderzenie pałką w środek membrany (nuty – A, fot. 2b);

2. rimshot, czyli uderzenie pałką w zewnętrzną część membrany i obręcz (nuty – B, fot. 2c);

3. otwarte uderzenie lewą dłonią – brzmienie powinno być zbliżone do otwartego uderzenia wykonywanego pałką! (nuty – C, fot. 2d);

4. slap lewą dłonią (nuty – D, fot. 2e).

Technika uderzeń lewej ręki jest identyczna jak w przypadku gry np. na congach. W przykładzie nutowym widzimy podstawowy rytm, grany przez repinique. Należy zwrócić uwagę, że główny akcent mieści się na pierwszym dźwięku – czyli otwartym uderzeniu w środek membrany. Rimshoty nie są akcentowane! Uzyskanie właściwego balansu między uderzeniami otwartymi, a rimshotami z pewnością będzie sporym wyzwaniem w początkowych etapach nauki.

Piątym uderzeniem niezbędnym do gry na repinique jest roll – uderzamy pałką w środek membrany i lekko ją dociskamy (nuty – E). Dźwięk ten możemy zastosować jako wariację (drugi przykład nutowy).

Od kilku lat coraz większą popularność zdobywa repique mór (fot. 3).

Instrument ten jest większy od standardowego repinique – ma 14 – lub 16-calową membranę oraz głębokość sięgającą 50 cm. Rytm grany na tym bębnie jest bardziej urozmaicony.

CAIXA / TAROL

Caixa to rodzaj aluminiowego lub stalowego werbla. Najczęściej ma 12 lub 14 cali średnicy i głębokość 17-20 cm. Na górnej membranie rozciągnięte są metalowe struny, dające charakterystyczne brzęczenie. Instrument strojony jest bardzo wysoko.

Sekcja caixa stanowi około 30 procent zespołu i odpowiada za podtrzymanie rytmu. Wnosi także swing do brzmienia baterii. Rytm grany przez caixa często jest wizytówką, pozwalającą już z daleka rozpoznać poszczególne szkoły.

Na caixa gramy dwoma drewnianymi pałkami. Podobnie, jak w przypadku repique, mamy uderzenia otwarte, rimshoty i rolle. Popularne są dwa ułożenia instrumentu:

1. em baixo – gdy instrument zawieszony jest na pasie, zakładanym przez ramię. W tym ułożeniu stosowana jest, zbliżona do tradycyjnej, technika trzymania pałek, wywodząca się z grania marszowego (fot. 4a);

2. em cima – instrument trzymany jest na lewym ramieniu. W tym ułożeniu lewa ręka, na której wsparty jest korpus instrumentu, gra skróconą pałką (fot. 4b).

W przykładach nutowych widzimy kilka popularnych rytmów, granych w pozycji em baixo. Schematy te wywodzą się ze szkół Vila Isabel, Mangueira i Mocidade. W pozycji em cima, większość szkół gra rytm partido alto (który poznaliśmy w poprzednich artykułach). W przypadku tego drugiego rytmu należy zadbać o to, aby główny akcent padał na uderzenia otwarte w środek membrany, a nie na rimshoty!

Niektóre szkoły łączą dwa rytmy i sposoby trzymania instrumentu. W São Clemente spotkamy caixeros, grających em baixo pierwszy rytm oraz partido alto em cima. Daje to świetny rezultat! W kilku szkołach (Vila Isabel, Salgueiro) spotkamy także sekcję instrumentów bardzo podobnych do caixa. Tarol zbudowany jest identycznie, jednak ma płytszy korpus. Trzymany jest na krótkim pasku pod lewą pachą (fot. 4c).

W przykładzie nutowym rytm ze szkoły Vila Isabel.

CHOCALHO

Chocalho to rodzaj metalowej grzechotki. Do drewnianej lub aluminiowej ramy przytwierdzone są zestawy małych talerzyków. Instrument ten wypełnia brzmienie zespołu, podtrzymuje swingujący rytm oraz pomaga regulować dynamikę w trakcie wykonywania samby de enredo.

Technika gry polega na potrząsaniu instrumentem do przodu (fot. 5a) i do tyłu (fot. 5b). Główny akcent przypada na pierwszą szesnastkę w grupie, słabszy na czwartą.

CUÍCA

To jeden z instrumentów wzbudzających największe zaciekawienie. Jest to nieduży, cylindryczny bęben z naturalną membraną po jednej stronie korpusu (fot. 6a).

Rozmiar membrany mieści się w przedziale 6-12 cali, ale najczęściej w szkołach samby używa się instrumentów 10- i 11-calowych. W skórę wmontowany jest drewniany patyczek – gambito, który pocieramy prawą ręką przez wilgotną szmatkę (fot. 6b).

Poprzez zmianę nacisku palców lewej ręki na membranę, uzyskuje się zróżnicowanie wysokości wydobywanego dźwięku. Nie dotykając skóry otrzymujemy niski dźwięk (fot. 6c),

naciskając – dźwięk wysoki (fot. 6d).

Im większy nacisk, tym wyższy dźwięk. Należy uważać, aby palcami nie dotykać końcówki gambito! Na cuíca najczęściej grany jest rytm partido alto.

Za dwa miesiące poznamy pozostałe instrumenty oraz kilka ciekawych figur i aranżacji na całą baterię. A w następnym numerze „Perkusjonisty” kontynuujemy naukę gry na pandeiro!

Foto Ewa Rakiel